Geronimo Sirleto e la Regola di San Benedetto

Geronimo Sirleto esercitò dal mese di giugno 1557 l’ufficio di custode della Biblioteca Apostolica Vaticana, ufficio che egli dapprima svolse assieme a Fausto Sabei, per un mensile di 14 scudi e poi, dal novembre 1559, con Federico Rainaldo. Era succeduto nell’ufficio al fratello Guglielmo Sirleto, il quale fin dal marzo 1554 lo aveva ricoperto. Guglielmo Sirleto sarà poi elevato a cardinale nel marzo 1565 da Pio IV, mentre Geronimo Sirleto eserciterà ancora l’ufficio nel settembre 1571.[i]

I due fratelli sono anche ricordati per aver aggiunto (per acquisto o per dono) ed inventariato molti codici e manoscritti greci, latini e orientali. Si deve a Geronimo Sirleto la trascrizione della regola di San Benedetto, lavoro fatto su sollecitudine ed esortazione di Papa Pio V, per contribuire a ripristinare l’osservanza e la disciplina monastica cistercense.

Il piccolo manoscritto della “Regula” farà poi parte dei documenti raccolti ed utilizzati dall’arcivescovo di Santa Severina, il patrizio romano Fausto Caffarelli (1624 – 1651), il quale nell’autunno del 1630 cominciò a visitare i monasteri appartenenti all’ordine cisterciense della Congregazione intitolata alla Beata Maria di Calabria e Lucania, con l’intento di correggere alcune deviazioni, reprimere i molti abusi e punire i colpevoli di gravi delitti, che avevano gettato un’ombra su tutto l’ordine. Il manoscritto, conservato presso l’Archivio Arcivescovile di Santa Severina, (Fondo Arcivescovile 19A, ff. 126 – 132), è stato restaurato di recente, ma risulta tuttavia in parte mancante, perché rovinato dall’umidità.

Laudibus insignis vivit cistertia proles

Bernardi Sancti gloria magna viget.

(f. 1r)

Nos frater hieronymus sanctae Romanae Ecclesiae tituli sancti Matthaei presbyter cardinalis de claravalle nuncupatus Cistertii Abbas et Sanctae Theologiae professor, Attendentes quod per horumtemporum malitiam, Commendarum in commoda, et nonnullorum Abbatum ac Priorum negligentiam vigor regularis observantiae in multis locis ferè deperiit, (in ipsa quoque essentialia vota obedientiam scilicet castitatem) et paupertatem gravissimae comittuntur offensae, unde infirmae plebis conscientiae (quas ex n.ra conversatione aedificari oporteret, ut in nobis Deum glorificarent) non mediocriter offenduntur, et S. D. D. N. Pio papa quinto paterna sua clementia monente et hortante, ac pastorali sulicitudine atque authoritate praecipiente, ut statutis quae maxime ad monasticam disciplinam, et ipsius ordinis primam institutionem pertinerent, modis omnibus eiusmodi dissolutionibus corrigendis, atque reformandis Monasteriis serio intenderemus, divina primum misericordia quanta potuimus animi submissione invocata, ut nos et nobis commissas animas ad primam illam patrum nostrorum circa divinum cultum devotionem, et verum mundi contemptum dignaretur convertere, ipsorumque patrum imitatores efficere ex beati patris nostri Benedicti regula, et ipsius ordinis antiquis statutis sequentes colle=

(f. 1v)

gimus ordinationes, quas ab omnibus Abbatibus, Prioribus, ceterisque Monasteriorum Praesidibus, Cancellariis, Monachis, et universis nobis subditis personis (post quam à nobis, vel nostro expresso mandato, in Monasteriis mansionis, vel professionis eorum, significate fuerint) in virtute salutaris obedientiae et sub poenis in eisdem et ordinis diffinitionibus contentis, et aliis gravioribus pro excessus qualitate imponendis, observari precipimus.

Sequuntur aeedem ordinationes ad Dei omnipotentis gloriam, Virginis Mariae honorem et Cisterciensis ordinis reformationem.

1 – Nullus in ipso ordine recipiatur ad professionem ante decimum sextum annum, prout a sacro Tridentino Consilio decretum est, et nisi sit per annum in anabitu novitiorum probatus.

2 – Neque liceat cuiquam ante eandem professionem dare habitum professorum et ante quam emittant professionem mandent memoriae per salterium more ordinis.

3 – Et a magistro novitiorum instituantur et doceantur divinum offitium, ordinis observantias et caeremoneas, qui eunt illis legat et interpetretur regulam beati patris nostri Benedicti; expectitiones in ea contentas faciant.

(f. 2r)

4 – Nevero vel nolentes vel incapaces recipiatur, non sit liberum aliquem ad proffessionem recipere in consultis senioribus et nisi a patre Abbate vel ipsius ordinis Visitatoribus fuerit diligenter inquisitum an sint bene habean religionem et monasticam simplicitatem, et super ipso divino offitio fuerint examinati.

5 – Et idem observetur de promovendis ad sacrum presbyteratus ordinem.

6 – Divinum offitium tam diurnum quam nocturnum integre devote et suis horis quotidie persolvatur in choro secundum usum et formam ordinis, cum inclinationibus et aliis ceremoniis in usibus contentis.

7 – Cui omnes religiosi cucullis induti interesse teneantur, et in ipso perseverare.

8 – Ipsi quoque Abbates pro sui muneris ratione et aliis sint exemplo, claustri vero Praesides primi sint et ultimi. Cancellarii autem, et ubi est maior Congregatio alii offitiarii pro suorum offitiorum exigentia certis diebus et horis poterunt excusari non quidem festis diebus quibus non laboramus, nisi urgens fuerit necessitas, sed tantum privatis diebus ex Praesidis discretione, non tamen etque ita quin teneantur eisdem privatis diebus interesse vigiliis, misse conventuali et sabati.

(f. 2v)

Et celebretur tempore et horis cum certis spatiis in usibus praescriptis, ita ut vigiliae semper dicantur nocte et numquam sero, quia ut ipsi divino offitio nihil est preferendum, ita nefas esse debet Abbati vel aliis quibuscumque ad suam commoditatem illud vel accelerare vel retardare, mane dicere quod horis pomeridianis dicendum est, etque simul dicenda sunt separare vel econtra, sed tanta reverentia et sibi costante devotione celebrandum est, ut circa ipsum aliquid pro libito immutare sacrilegium putetur.

9 – In ipso divino offitio non permittatur cantus fractus aut musicus vel alius quivis in ordine non solitus, sed omnia tam in missa quam in ipso divino offitio secundum usum et cantum ordinis celebrentur.

10 – Et provideatur ubi organorum usus toleratur ne in eodem offitio sit nimis frequens, quibus nunquam fidei simbolum cantetur sed vocaliter ab utroque choro.

11 – Missa conventualis quotidie celebretur, in qua dicentur collecte in usibus designate. Et preter illam iuxta ordinis morem dicantur private missae de beata maria et pro defuntis.

12 – Et videant praesides ut sacerdotes q.n non erunt ad illas intitulati saltem ter per hebdommadam celebrent.

(f. 3r)

13 – qui vero non sunt sacerdotes communicent deadem missa conventuali solennioribus festis quae sermonum vocantur, et in quadragesima et adventu singulis Dominicis. Alio vero tempore singulis quindecim diebus facta primum auriculari confessione non cui vis sacerdotum sed iis qui ad illos absolvendos deputati fuerint, probis scilicet et doctis qui eos monere et instruere possint.

14 – Nemo celebret missam qui non fuerit eodem die sacramentaliter confessus, q. siquis attentaverit iuxta delicti qualitatem puniatur.

15 – In singulis monasteriis semel per hebdommadam alter praesidum vel cantor legat et interpretetur ceteris fratribus sacerdotibus et non sacerdotibus librum usuum ut intelligant quid quo tempore sit candandum et observandum quibus horis et temporibus sit tam hieme quam aestate divinum offitium celebrandum.

16 – Si aliqui fratres inciderint in verbum contentiosum vel incuriosum, cogantur ante solis occasum invicem reconciliari qui si recusaverint, vel post modum verbo tantum et non animo reconciliati apparverint, sint suspensi à divinis et in pane et aqua ieiuent, sedeantque omnium ultimi in choro et ubique donec acqueverint, et ultra duos dies disturverint mittantur in carcere.

(f. 3v)

17 – Abbas, Prior et Cellarius cum ceteris Monasterii Monachis simul conventualiter sumant refectionem, ita ut in Monasterio non sit nisi una mensa praeter infirmos, liceat tamen quo ad hoc Abbati, quod Sancti patris nostri Benedicti regula permittit.

18 – Cantetur mensae benedictio ante refectionis initium, et ipsa durante continuetur lectio, finita vero dicantur gratiae maiores cum Miserere mei Deus eundo processionaliter ad Ecclesiam.

19 – Sumpta refectione siquid supersit colligatur à Eanitore vel ubi non est ianitor monachus à refectuario, postmodum in porta monasterii pauperibus distribuendum.

20 – Moneantur frequenter monachi sacra ieiunia observari, et in primis quae ab ecclesia sunt instituta seque ad ea observanda sub propriae salutis periculo obligari.

21 – Nec liceat Abbatibus vel aliis praesidibus et cellarariis sub gravi poena aliquid in illis ultra unam refectionem ministrare vel permittere et ordinis abstinentiae et ieiunia diligentius quam actenus observentur.

22 – Prior vel cellararius qui quartis festis vel in sacro domini adventu carnes conventui administraverit vel sive in conventu vel extra conventum manducasse convictus fuerit, deponatur et sit inabilis ad quaecumque offitia usque ad aliam nostram dispositionem, adque quatuor primis sextis feriis sit

(f. 4r)

in pane et aqua, ac in capitulo regularem disciplinam accipiut. Abbas vero qui idem delictum commiserit sit uno mense extra stallum suum, et illius duabus primis feriis sextis ieiunet in pane et aqua.

23 – Siquis autem aliorm fratrum suprascriptis diebus carnes comedisse deprehensus fuerit, quindecim diebus sit in carcere et duabus sextis feriis accipiat disciplinam et in pane et aqua ieiunet.

24 – Monachi qui non sunt sacerdotes non vocentur domini sed fratres.

25 – Pretiosa cantetur quotidie in capitulo, in quo legatur martyrologium et regula, et pro delictorum occursu fiant correctiones abque simulatione, vel personarum acceptione, dicanturque culpae bis ad minus per hebdommadam.

26 – In quo capitulo si quis iniuntam sibi paenitentiam recusaverit superbe, aut sine praesidis licentia locutus fuerit, mittatur in carcerem nisi statim et ante exitum capituli resipiscat, in iunctam poenam acceptet, et praesidi satisfaciat.

27 – Non detur licentia exeundi à monasteriis nisi urgentissima necessitate, quod non minus imo plus observandum est in monasteriis que sunt intra et prope oppida et vicos, per quas non liceat nisi sint bini et cucullati incedere.

28 – Numquam permittantur ire ad oppida vel vices duobus solum vel tribus miliaribus a monasterio distantes nisi contingeret aliqua causa maxime necessaria.

(f. 4v)

29 – Ut autem tempore spatiorum honesto studio occupari possint ponantur in claustris vel bibliothecis singulorum monasteriorum aliqui libri contemplationi utiles, inter caeteros vero habeantur ubique Biblia Catechismus Sanctae Sedis Apostolicae auctoritate confectus, et opera divi Bernardi.

30 – Habeatur etiam regula Sancti patris nostri Benedicti et martyrologium, liber usuum, et alius quem vocamus ordinarium.

31 – Habeantur praeterea, gradualia, Antiphonaria, processionalia, et missalia in sufficienti numero ad cantandum et persolvendum divinum offitium.

32 – Qui vero adeo rudes sunt ut omnino studio sunt inepti, cogantur manibus operarii ut nullus detur otio locus.

33 – Musica vero instrumenta nulli sacerdoti vel non sacerdoti permittantur.

34 – Omnes ordinis Monachi Abbatibus Prioribus et Offitiariis conprehensis barbam radant. Cuculla et caputio utantur non solum in monasterio sed etiam in civitatibus. Vestimenta tam in forma quam in materia secundum ordinis simplicitatem deferant et laneis camisis non lineis utantur, nisi aegritudine vel temporis opportunitate superiorum iuditio pro aliquo tempore videantur excusandi neque easdem camisias circa collum ultra vestem extendant aut propendere faciant. Qui aliter induti apparuerint puniantur regulari disciplina iniungendo procuratoribus et ordinis Commissariis ut si quos aliter indutos eunt extra monasteria

(f. 5r)

in urbe vel aliis locis apparere intellexerint illos statim in sua claustra remittant, invocato si opus sit brachii secularis auxilio et a suis superioribus iuxta delicti qualitatem puniri faciant.

35 – Nulla onnino mulier in loca regularia ingredi permittatur iuxta Sanctissimi D. N. Pii Papa quinti proibitionem.

36 – Ipsa loca regularia nulli profano usui ab Abatibus seu monachis à Comendatariis pensionariis sine eorum affuctuariis applicentur, neque liceatur ipsis grano vina aud alia quae vis reponere, sed ad hoc tantum serviant ad quod ea ex regula et ordinis statutis deputata esse constat.

37 – Siquis impuditiae fuerit convictus mancipetur per annum carceribus et in ipso singulis sextis feriis accipiat disciplinam in capitulo et in pane et aqua ieiunet.

38 – Si quis … muliere suspecta sciens colloquium aut aliud commen..m habuerit eandem penam sustineat per sex menses.

39 – Si quis in suspitionem impuditiae inciderit significetur ordinis commissario ut in aliud monasterium transferatur.

40 – Facto signo omnes ascendant in dormitorium et in ipso pernoctabunt, quod a Priore clave claudetur, qui post modum singularum cubicula visitabit, et diligenter videbit ne in illis habeant gladios invasivos ut qua vis alia arma vel ludos aut aliud ad piam nostro statui indecens et in eodem dormitorio lampes semper nocte ardeat.

(f. 5v)

41 – Nulli liceat ingredi cellam alterius sub poena regularis disciplinae et carceris.

42 – Ut in dormitorio sicut et in ceteris aliis locis regularibus servetur silentium et fratrum quies non turbetur, nullus in ipsum introducatur et multo minus pernoctet praeter ipsius Monasterii monacos.

43 – Item silentium ubique ante preciosa et post completorium servet.

44 – Nullus ordinis monachus sub ex.nis poena quicquam tanquam proprium possideat, quod si quis in hoc vitio deprehesus fuerit mittatur in carcerem, et significetur ordinis comissario ut illius iuditio puniatur.

45 – Abbas vero vel prior qui scienter aliquem suorum aliquid particulariter tamquam proprium possidere toleraverint, vel qui virilim et particulariter describuere fecerint ipsas fratribus sui victus aut vestitus , pecunias aut ipsis mensas separatus habere permisse..t, activa et passiva voce sint privati. Et preterea Prior deponatur et proprieta riorum pena puniatur. Abbas vero ab offitio suspendatur usque ad generalis capituli dispositionem. Set teneantur ipsi Abbates Priores vel cellararii cuique necessaria ad victum et vestitu quantum permittit Monasteriorum facultas distribuere in essentia non in pretio seu pecunia.

46 – Nulli liceat pecunias eunt si a parentibus vel undecumque provenant apud se retinere, sed dentur in manu bursarii Conventus pro ipsorum necessitatibus cum permissione superioris exponendae.

(f. 6r)

47 – Teneantur omnes monachi iuxta ordinis mor…… in hebdommada sancta dare suo … omnia mobilia quae in suum usum habe… non est Abbas, Visitator potent … magis excitentur fratres ad ipsum.. evitandum, pronuncietur… secundum ordinis morem cum cand… x.tio contra fures, proprietarios, incen… atores.

48 – Titulae seu cartae cuiusque monasterii in loco.. versis clavibus custodiantur, quarum… Prior, caeterae duae à Visitatore cum se .. duabus ex ipsis senioribus committantur.

49 – Et eodem modo serventur vasa et alia… argentea praeter eos calices quibus … haereticorum, turcharum alior… sint in civitates transferen… seu … alicuius litis occasione… iuditio, servetur forma in decreto… tenta.

…commissarii n.ri et monasteriorum… ventur sint boni… ornamento….

(f. 6v)

…..sacrista , ut eadem mobilia ipsius ecclesiae bene…. Serventur, ne per illius negligentiam corrumpatur… vetustate corrupta erunt conservet … Monasterii Comendatario aut suis off…. et alia ab ipsis accipere iuxta … N. Papae decretum.

….lium administrationem nihil fiat sin… licet eidem administrationi supe… ominus exerceat per suum cellari… talis necessitas propequam visitator .. dinaret adque conventui eadem suas… significaret. Et habeat idem.. penes se in quo idem cellarius.. et expensas scribat, et in gravioribus… libeantur se mores in consilium.

…. Notabilis nec erint notabilae debitum… vel Priore vel Cellara… et permissione Commissar…. Receptarum et expensarum.. reddat coram abbate vel priore… per visitatorem nominan… monasterii consuetudo ita … supradictis…

Note

[i] Russo F., Regesto, 20153 sgg.

---

Creato il 12 Maggio 2022. Ultima modifica: 19 Maggio 2022.